1. Władza rodzicielska
Władza rodzicielska powstaje w momencie urodzenia się dziecka i trwa do uzyskania przez nie pełnoletności, o ile tylko pochodzenie dziecka jest ustalone (a więc, gdy dziecko urodziło się w związku małżeńskim, zostało uznane, albo jego ojcostwo / macierzyństwo zostało ustalone wyrokiem sądowym). Na władzę rodzicielską – zgodnie z art. 95 § 1 Kodeksu rodzinnego i opiekuńczego składa się ogół praw i obowiązków względem dziecka, mających na celu zapewnienie mu należytej pieczy i strzeżenie jego interesów. Obejmuje ona w konsekwencji przede wszystkim: pieczę nad osobą dziecka, zarząd jego majątkiem oraz reprezentowanie dziecka. W uchwale z dnia 9 czerwca 1976 r. (sygn. akt: III KK 432/14), Sąd Najwyższy zawarł uniwersalne spostrzeżenie, że władza rodzicielska to przede wszystkim zespół obowiązków rodziców względem dziecka. Uprawnienia rodziców w stosunku do dziecka są niejako wtórnym składnikiem tej władzy; są one przekazywane rodzicom ponieważ leży to w interesie dziecka i służy jego dobru, a więc wynikają przede wszystkim z odpowiedzialności za dziecko.
Władza rodzicielska jest stosunkiem prawnym, przejawiającym się na trzech płaszczyznach:
1) pomiędzy rodzicami a dzieckiem,
2) pomiędzy rodzicami a osobami trzecim;
3) pomiędzy rodzicami a państwem.
Dziecko – jako strona tego stosunku – jest zobowiązane do posłuszeństwa wobec rodziców, a zatem pozostaje ono z rodzicami w relacji o cechach władczych. Posłuszeństwo dziecka jest niezbędne do zapewnienia mu bezpieczeństwa oraz efektywnego wychowania. Do rodziców w szczególności należy nadawanie zasadniczego kierunku wychowaniu dziecka, które powinno mieć na uwadze interes społeczny. Rodzice, wychowując dziecko, powinni troszczyć się o jego rozwój fizyczny i duchowy w celu należytego przygotowania dziecka do pracy dla dobra społeczeństwa, odpowiednio do jego uzdolnień.
Warto zaznaczyć, że w Kodeksie rodzinnym i opiekuńczym odwołano się jedynie do wskazania elementów władzy rodzicielskiej, zastrzegając jednocześnie, że enumerowane w treści art. 95 § 1 atrybuty tej władzy nie stanowią katalogu zamkniętego. Wynika z tego, że rodzice posiadają względem dziecka także prawa i obowiązki nieobjęte władzą rodzicielską; niestanowiące jej elementu. Za przykład może posłużyć prawo do osobistej styczności z dzieckiem. Nie jest ono jest elementem władzy rodzicielskiej, a korzystać mogą z niego nawet rodzice, którzy tej władzy zostali pozbawieni.
W art. 95 § 1 KRO ustawodawca podkreślił, że władza rodzicielska ma być wykonywana z poszanowaniem godności i praw dziecka. Oznacza to, że w razie naruszenia przez rodziców praw dziecka i jego godności, sąd opiekuńczy może podjąć ingerencję w zakres władzy rodzicielskie w trybie art. 109 lub art. 111.
2. Piecza nad dzieckiem
W nauce prawa i judykaturze nie budzi wątpliwości, że podstawowym atrybutem władzy rodzicielskiej jest piecza nad dzieckiem. Rodzice powinni sprawować ją z należytą starannością, jakiej wymaga zarówno dobro dziecka, jak i interes społeczny. W węższym ujęciu piecza nad dzieckiem zawiera tylko dwa składniki, a mianowicie: wychowanie dziecka i kierowanie nim. Na szersze ujęcie pieczy składają się natomiast – oprócz wymienionych wyżej – także takie elementy, jak: troska o środowisko dziecka, troska o osobę dziecka oraz koordynacja rozwoju dziecka. Kryterium tego podziału stanowi – z jednej strony – osoba dziecka i środowisko dziecka, a – z drugiej strony – dwa aspekty sprawowania pieczy: aspekt psychiczny (mentalny) oraz aspekt fizyczny (materialny). Warto zaznaczyć, iż zakresy wychowania i kierowania dzieckiem w pewnym stopniu krzyżują się ze sobą.
Co istotne, obowiązkiem rodziców jest także sprawowanie pieczy nad majątkiem dziecka, z czym nierozerwalnie związane jest prawo reprezentacji dziecka. Rodzice zobowiązani są do kontroli sytuacji majątkowej dziecka oraz podejmowania działań w celu zapobieżenia wszelkim nieprawidłowościom w zarządzie tym majątkiem wykonywanym przez inne osoby.
Wyłączeniu spod zarządu rodziców podlegają jednak:
– zarobki uzyskane przez małoletniego o ograniczonej zdolności do czynności prawnych, chyba że sąd opiekuńczy z ważnych powodów postanowi inaczej (art. 21 k.c.);
– przedmioty oddane małoletniemu przez rodzica do swobodnego użytku (art. 22 k.c.);
– przedmioty przypadające małoletniemu z tytułu darowizny lub testamentu, jeżeli w umowie darowizny albo w testamencie darczyńca lub testator zastrzegli, że przedmioty te nie będą objęte zarządem sprawowanym przez rodziców.
3. Kontakty z dzieckiem
Kontakty z dzieckiem ujęte zostały jako atrybut niezależny od władzy rodzicielskiej, czyli istniejący zarówno przed powstaniem władzy rodzicielskiej, w trakcie jej trwania, jak i po jej ustaniu; będący prawem i obowiązkiem zarówno rodziców, jak i dziecka.
Kodeks rodzinny i opiekuńczy przyjmuję konstrukcję otwartego katalogu przy regulowaniu elementów składających się na kontakty z dzieckiem. Wskazuje on tym samym na potrzebę indywidualizowania formy kontaktów w zależności od aktualnej sytuacji, szczególnie od stanu relacji dziecka z rodzicem, który dochodzi ustalenia kontaktów, oraz od wieku małoletniego.
W świetle art. 113 § 1 Kodeksu rodzinnego i opiekuńczego, kontakty z dzieckiem obejmują w szczególności przebywanie z dzieckiem (odwiedziny, spotkania, zabieranie dziecka poza miejsce jego stałego pobytu) i bezpośrednie porozumiewanie się, utrzymywanie korespondencji, korzystanie z innych środków.
Pierwszoplanową wartością każdej decyzji odnoszącej się do ustalenia kontaktów jest dobro dziecka, a nie jego rodziców. W świetle art. 9 ust. 3 Konwencji o prawach dziecka, dziecko ma prawo do utrzymywania regularnych i bezpośrednich kontaktów z rodzicami, chyba że jest to sprzeczne z szeroko pojętym interesem dziecka. W takich przypadkach sąd opiekuńczy może zakazać rodzicowi spotykania się z dzieckiem, czy zabierania go poza miejsce jego stałego pobytu. Z drugiej strony naruszanie przez dziecko obowiązku utrzymywania kontaktów z rodzicem powinno prowadzić do podjęcia przez sąd opiekuńczy z urzędu odpowiednich działań. Ich celem winno być przełamanie u dziecka negatywnego nastawienia do kontaktów z rodzicem. Może w tym pomóc uruchomienie działań terapeutycznych w stosunku do samego dziecka w oparciu o przepis art. 109 Kodeksu rodzinnego i opiekuńczego. Kontakty są zarówno prawem, jak i obowiązkiem o charakterze rodzinnym. W konsekwencji zaniechanie lub odmowa utrzymywania kontaktów stanowi uchybienie, które może być uznane za spełnienie przesłanki z art. 1008 pkt 3 k.c. i – tym samym – prowadzić do wydziedziczenia.
Każdy z rodziców ma prawo do nieskrępowanych kontaktów z dzieckiem dopóty, dopóki orzeczeniem sądu prawo to nie zostanie mu ograniczone bądź odebrane. Rodzice, regulując kontakty z dzieckiem, w pierwszej kolejności powinni brać pod uwagę życzenia dziecka i jego dobro.
Na koniec tego wątku, niejako na marginesie, warto wpomnieć, że prawo do kontaktów z osobą najbliższą jest dobrem osobistym i podlega ochronie zagwarantowanej przepisami art. 23 i 24 Kodeksu cywilnego (wyrok Sądu Apelacyjnego w Katowicach z dnia 4 listopada 2011 r., sygn. akt: I ACa 374/11).
Sara Gwardyś
