Mediacja – Artur Biłgorajski

I. ISTOTA MEDIACJI

Mediacja jest metodą pozasądowego rozwiązywania sporów, której istota sprowadza się do tego, że bezstronny i neutralny mediator towarzyszy stronom w wypracowaniu satysfakcjonującego je obie kompromisu, zawieranego każdorazowo za ich dobrowolną zgodą i przy zachowaniu poufności. Ideę mediacji trafnie oddaje więc powiedzenie „życie jest sztuką kompromisów”.

Mediator pomaga stronom w:
– zdefiniowaniu kwestii spornych,
– określeniu potrzeb oraz interesów,
– wypracowaniu wzajemnie satysfakcjonującego, świadomego i możliwego do realizacji porozumienia.

Rola mediatora sprowadza się zatem do stworzenia stronom pewnych ram, warunków do zawarcia porozumienia. Wypełnienie tych ram konkretną treścią jest już wyłączną domeną stron.

Mediator czuwa jedynie, aby poczynione przez strony ustalenia:
– były zgodne z prawem,
– były zgodne z zasadami współżycia społecznego,
– nie zmierzały do obejścia prawa,
– były zrozumiałe dla stron,
– nie były wzajemnie sprzeczne,
– były realne, to jest możliwe do realizacji.

W mediacji obowiązuje zasada „wygrany-wygrany”, która sprawia, że obu stronom zależy na realizacji poczynionych w jej toku ustaleń. W postępowaniu sądowym natomiast, gdzie obowiązuje zasada „wygrany-przegrany”, rozstrzygnięcie sądu jest z reguły postrzegane przez stronę przegraną jako „niesprawiedliwe”, co sprawia, że wola realizacji takiego rozstrzygnięcia – o ile w ogóle istnieje – jest minimalna. Ponadto takie rozstrzygniecie sądowe może dodatkowo skomplikować – i tak z reguły już niełatwe – relacje między stronami. Podczas mediacji strony bowiem ze sobą rozmawiają, szukają kompromisów. Tymczasem podczas postępowania sądowego strony ze sobą walczą, dążą ze zdeklasowania rywala za wszelką cenę i przy wykorzystaniu wszelkich środków.

Do korzyści płynących z mediacji zalicza się:
– odkrycie rzeczywistych przyczyn sporu,
– możliwość poprawy relacji między stronami,
– szybkość i elastyczność postępowania,
– satysfakcję z zawartej ugody,
– niewygórowane koszty postępowania.

Mediacja jest jednak niewskazana, jeżeli:
– jedna lub obie strony są uzależnione od alkoholu lub środków psychoaktywnych,
– jedna lub obie strony cierpią na chorobę psychiczną lub silne zaburzenia emocjonalne,
– występuje znaczna nierównowaga sił między stronami, uniemożliwiająca negocjowanie z równej pozycji,
– między stronami ma lub miała miejsce przemoc,
– silne emocje jednej lub obu stron albo niedawne traumatyczne przeżycia uniemożliwiają świadomy, racjonalny osąd i skupienie się na przyszłości.

Mediacja opiera się na czterech zasadach, zwanych „filarami mediacji”:

1) zasadzie dobrowolności (mediacja może być wszczęta, kontynuowana i zakończona, gdy strony wyrażą na to zgodę; byt postępowania mediacyjnego jest zatem uzależniony od woli stron; to strony są „panami” mediacji; mediator nie może stronom niczego w tym zakresie nakazać ani zakazać);

2) zasadzie poufności (mediator zobowiązany jest zachować w tajemnicy wszelkie fakty, z którymi zapoznał się w związku z prowadzeniem mediacji);

3) zasadzie neutralności (mediator zachowuje neutralność w stosunku do poruszanych podczas postępowania mediacyjnego kwestii spornych między stronami; w szczególności mediator: nie narzuca stronom swoich rozwiązań, nie czerpie korzyści z faktu zawarcia lub niezawarcia porozumienia, nie czerpie korzyści z tego, co jest przedmiotem mediacji);

4) zasadzie bezstronności (mediator zachowuje bezstronność w stosunku do stron mediacji; w szczególności mediator: nie przychyla się do racji żadnej ze stron, prowadzi mediację w taki sposób, aby ewentualna nierównowaga między stronami nie wpływała na przebieg mediacji ani na jej ostateczny rezultat).

II. RODZAJE MEDIACJI

Wyróżniamy mediacje w sprawach:

1) cywilnych (np. o podział majątku, o zniesienie współwłasności, o dział spadku, o zobowiązanie do złożenia oświadczenia woli, z zakresu prawa sąsiedzkiego);

2) gospodarczych (np. o zapłatę, o odszkodowanie z tytułu niewykonania lub nienależytego wykonania umowy);

3) rodzinnych (np. o rozwód / separację, o alimenty, o ustalenie kontaktów z dzieckiem, o przyznanie opieki nad dzieckiem);

4) pracowniczych (np. o odszkodowanie z tytułu niezgodnego z prawem wypowiedzenia umowy o pracę, o przywrócenie do pracy, o roszczenia związane z mobbingiem, dotyczące świadectwa pracy);

5) karnych (postępowanie mediacyjne może być prowadzone w stosunku do każdego przestępstwa, a przesłanie konkretnej sprawy do mediacji uzależnione jest w głównej mierze od stron konfliktu);

6) nieletnich.

Mediacja w czterech pierwszych kategoriach spraw regulowana jest przepisami Kodeksu postępowania cywilnego. Podstawą prawną mediacji w sprawach karnych jest Kodeks postępowania karnego (art. 23a) oraz rozporządzenie Ministra Sprawiedliwości z dnia 7 maja 2015 r. w sprawie postępowania mediacyjnego w sprawach karnych (Dz.U. z 2015 r. Poz. 716). Z kolei podstawą mediacji w sprawach nieletnich jest ustawa z dnia 26 października 1982 r. o postępowaniu w sprawach nieletnich (art. 3a).

III. ROK 2016 – NOWE PERSPEKTYWY DLA MEDIACJI W ZWIĄZKU Z NOWELIZACJĄ KODEKSU POSTĘPOWANIA CYWILNEGO

W Kodeksie postępowania cywilnego instytucja mediacji funkcjonuje już od roku 2005. Jednakże – mimo upływu lat – jej popularność i zastosowanie były dotychczas stosunkowo niewielkie. Z tego właśnie powodu ustawodawca zdecydował się wprowadzić z początkiem 2016 r. szereg zmian we wzmiankowanym akcie. Ich celem jest szersze i częstsze wykorzystywanie mediacji, a co za tym idzie, skrócenie i usprawnienie procesów sądowych oraz obniżenie kosztów sporów, zarówno po stronie obywateli, jak i państwa.

Do najważniejszych zmian w zakresie mediacji, które weszły w życie z dniem 1 stycznia 2016 roku, należy zaliczyć:

1) wzmocnienie zasady ugodowego rozwiązywania sporów.

Sąd ma obowiązek:

dążyć do ugodowego rozwiązania sporu na każdym etapie, w szczególności poprzez nakłanianie stron do mediacji (art. 10 kpc);
pouczyć strony o możliwości ugodowego załatwienia sporu, w szczególności w drodze mediacji (art. 210 § 2 ze zn. 2 kpc).

2) wprowadzenie obowiązku informowania w pozwie / wniosku o tym, czy strony – przed skierowaniem sprawy do sądu – podjęły próbę mediacji lub innego pozasądowego sposobu rozwiązania sporu.

Każdy pozew czy wniosek wszczynający sprawę musi zaiwierać:

informację o tym, czy strony podjęły przedsądowe działania związane z polubownym rozwiązaniem sporu;
a w razie ich nie podjęcia – wyjaśnienie przyczyn rezygnacji (art. 187 § 1 pkt 3 kpc).

3) wzmocnienie obowiązku informowania przez sąd o możliwości skierowania sprawy do mediacji, szczególnie na wstępnym etapie postępowania.

Sąd może skierować strony do mediacji na każdym etapie sprawy, a także więcej niż raz w toku danego postępowania (art. 183 ze zn. 8 kpc).

4) uporządkowanie kwestii proceduralnych związanych z mediacją – art. 183 ze zn. 9 kpc.

Strony mają pierwszeństwo przy wyborze mediatora. Ten ostatni może zapoznać się z aktami sprawy niezwłocznie po przystąpieniu stron do mediacji. Sąd możliwie najszybciej przekazuje mediatorowi dane kontaktowe stron, co przyśpiesza tok mediacji.

Mediacja może zostać wyznaczona na okres do 3 miesięcy. Termin ten może zostać – na wniosek stron lub z innych ważnych powodów – przedłużony przez sąd termin, jeżeli będzie to sprzyjać ugodowemu załatwieniu sprawy. Czasu trwania mediacji nie wlicza się przy tym do czasu trwania postępowania sądowego

5) wzmocnienie zasady poufności mediacji – art. 183 ze zn. 4 § 2 kpc.

Mediator, strony i inne osoby biorące udział w postępowaniu mediacyjnym (np. profesjonalni i nieprofesjonalni pełnomocnicy stron, członkowie rodzin, pracownicy przedsiębiorcy, eksperci itd.) są obowiązane do zachowania w tajemnicy faktów, o których dowiedziały się w związku z prowadzeniem mediacji. Strony mogą jednak zwolnić mediatora i inne osoby biorące udział w postępowaniu mediacyjnym z tego obowiązku.

6) wprowadzenie mediacji w postępowaniach upominawczych i nakazowych – art. 183 ze zn. 8 § 3 kpc.

Od początku 2016 r. mediację można prowadzić także w sprawach upominawczych i nakazowych, w których skutecznie wniesiono zarzuty.

7) przerwanie biegu przedawnienia roszczenia – art. 183 ze zn. 6 § 3 kpc.

Jeżeli mediacja przedsądowa nie zostanie wszczęta z powodów niezależnych od wierzyciela (np. druga strona nie wyrazi zgody na mediację), wierzyciel zachowa pozytywne skutki związane z przerwaniem biegu przedawnienia roszczenia, jeżeli wniesie pozew w terminie 3 miesięcy od dnia:

w którym mediator lub druga strona złożyli oświadczenie powodujące, że mediacja nie została wszczęta albo
następnego po upływie tygodnia od dnia doręczenia wniosku o przeprowadzenie mediacji, gdy mediator lub druga strona nie złożyli takiego oświadczenia.

8) wynagrodzenie mediatora za mediację ze skierowania sądu – art. 98 ze zn. 1 § 4 kpc.

Wysokość wynagrodzenia mediatora, w tym stałego mediatora, za prowadzenie postępowania mediacyjnego wszczętego na podstawie skierowania sądu i wydatki mediatora, w tym stałego mediatora, podlegające zwrotowi – określa rozporządzenie Ministra Sprawiedliwości z dnia 20 czerwca 2016 r. w sprawie wysokości wynagrodzenia i podlegających zwrotowi wydatków mediatora w postępowaniu cywilnym (Dz.U. z 2016 r. Poz. 921).

9) wprowadzenie wymagań dotyczących kwalifikacji dla stałych mediatorów.

Mediatorzy posiadający odpowiednią wiedzę i umiejętności mogą zostać wpisani na listę stałych mediatorów, dostępną w Internecie. Stałym mediatorem może być osoba fizyczna, która ma pełną zdolność do czynności prawnych, korzysta z pełni praw publicznych, ma wiedzę i umiejętności w zakresie prowadzenia mediacji, ukończyła 26 lat, zna język polski, nie była prawomocnie skazana za przestępstwo umyślne lub umyślne przestępstwo skarbowe, a także została wpisana na listę stałych mediatorów prowadzoną przez prezesa sądu okręgowego.

10) wprowadzenie systemu zachęt finansowych dotyczących kosztów sądowych (ustawa o kosztach sądowych w sprawach cywilnych z dnia 28 lipca 2005 r.).

Zmiany polegają na:

zaliczeniu kosztów mediacji prowadzonej na skutek skierowania sądu do kosztów sądowych, co umożliwia zwolnienie osób niezamożnych od kosztów mediacji;
określeniu opłaty stałej w wysokości 40,00 zł za wniosek o przeprowadzenie postępowania pojednawczego w sprawach o prawa majątkowe, gdy wartość przedmiotu sporu nie przekracza 10.000,00 zł;
podniesieniu opłaty stałej do wysokości 300 zł od wniosku za przeprowadzenie postępowania pojednawczego w sprawach o prawa niemajątkowego, gdy wartość przedmiotu sporu nie przekracza 10.000,00 zł;
zwrocie z urzędu całej uiszczonej opłaty od pisma wszczynającego postępowanie w pierwszej instancji oraz zarzutów od nakazu zapłaty, jeżeli postępowanie zakończyło się zawarciem ugody przed rozpoczęciem rozprawy przed sądem pierwszej instancji;
zwrocie z urzędy 75% uiszczonej opłaty od pisma wszczynającego postępowanie w pierwszej instancji oraz zarzutów od nakazu zapłaty, jeżeli w toku postępowania sądowego zawarto ugodę przed mediatorem po rozpoczęciu sprawy;
zwrocie z urzędu 50% uiszczonej opłaty od pisma wszczynającego postępowanie w pierwszej instancji oraz zarzutów od nakazu zapłaty, jeżeli postępowanie w pierwszej instancji zakończyło się zawarciem ugody sądowej po rozpoczęciu rozprawy, jak i pisma wszczynającego postępowanie w drugiej instancji, w której sprawa zakończyła się zawarciem ugody sądowej;
niepobieraniu opłat od wniosku o zatwierdzenie ugody zawartej przed mediatorem w wyniku prowadzenia mediacji na podstawie umowy o mediację.

11) wynagrodzenie pracy profesjonalnych pełnomocników przy polubownym rozwiązaniu sporu jeszcze przed wniesieniem sprawy do sądu – art. 109 § 2 kpc.

Przy ustalaniu wysokości wynagrodzenia adwokata oraz radcy prawnego sąd weźmie pod uwagę jego zaangażowanie w czynności podjęte w celu polubownego rozwiązania sporu również przed wniesieniem pozwu.

12) nałożenie na stronę niechętną mediacji obowiązku poniesienia kosztów postępowania sądowego (tzw. zasada zawinienia).

Niezależnie od wyników sprawy sąd może nałożyć na stronę obowiązek zwrotu kosztów procesu powstałych wskutek oczywiście nieuzasadnionej odmowy poddania się mediacji (art. 103 § 2 kpc).

Ponadto, jeżeli strona bez uzasadnienia nie stawi się na spotkanie informacyjne lub posiedzenie niejawne, sąd może obciążyć ją kosztami nakazanego stawiennictwa poniesionymi przez stronę przeciwną (art. 183 ze zn. 8 § 6 kpc).

13) powołanie w sądach okręgowych koordynatorów ds. mediacji – art. 16a ustawy Prawo o ustroju sądów powszechnych

W sądach okręgowych działają koordynatorzy ds. mediacji, którzy wykonują działania na rzecz rozwoju mediacji, zapewniają sprawną komunikację pomiędzy mediatorami a sędziami oraz stałymi mediatorami, a także współpracują przy organizowaniu spotkań informacyjnych. Koordynatorzy wykonują te same zadania w sądach rejonowych na obszarze właściwości danego sądu okręgowego.

IV. KOSZTY MEDIACJI PROWADZONEJ NA PODSTAWIE PRZEPISÓW KODEKSU POSTĘPOWANIA CYWILNEGO

Jak już wzmiankowano wyżej, wysokość wynagrodzenia mediatora, w tym stałego mediatora, za prowadzenie postępowania mediacyjnego w sprawach cywilnych wszczętego na podstawie skierowania sądu i wydatki mediatora podlegające zwrotowi określa rozporządzenie Ministra Sprawiedliwości z dnia 20 czerwca 2016 r. (Dz.U. z 2016 r. Poz. 921).

Wynika z niego, że:

1) w sprawach o prawa majątkowe wynagrodzenie mediatora wynosi 1% wartości przedmiotu sporu, jednak nie mniej niż 150 złotych i nie więcej niż 2000 złotych za całość postępowania mediacyjnego;

2) w sprawach o prawa majątkowe, w których wartości przedmiotu sporu nie da się ustalić, oraz w sprawach o prawa niemajątkowe wynagrodzenie mediatora za prowadzenie postępowania mediacyjnego wynosi za pierwsze posiedzenie 150 złotych, a za każde kolejne – 100 złotych, łącznie nie więcej niż 450 złotych;

3) zwrotowi podlegają udokumentowane i niezbędne wydatki mediatora poniesione w związku z przeprowadzeniem mediacji na pokrycie kosztów:

przejazdów – w wysokości i na warunkach określonych w przepisach dotyczących wysokości oraz warunków ustalania należności przysługujących pracownikowi zatrudnionemu w państwowej lub samorządowej jednostce sfery budżetowej z tytułu podróży służbowej;
wynajmu pomieszczenia niezbędnego do przeprowadzenia posiedzenia mediacyjnego, w wysokości nieprzekraczającej 70 złotych za jedno posiedzenie;
korespondencji, w wysokości nieprzekraczającej 30 złotych.

4) w razie nieprzystąpienia stron do mediacji, mediatorowi przysługuje zwrot poniesionych wydatków w wysokości nieprzekraczającej 70 złotych;

5) wynagrodzenie i wydatki mediatora, będącego podatnikiem zobowiązanym do rozliczenia podatku VAT, podwyższa się o obowiązującą stawkę tego podatku.

V. SKUTKI MEDIACJI PROWADZONEJ NA PODSTAWIE PRZEPISÓW KODEKSU POSTĘPOWANIA CYWILNEGO

Ugoda zawarta przed mediatorem – po jej zatwierdzeniu przez sąd – ma moc prawną ugody zawartej przed sądem.

r.pr. dr Artur Biłgorajski
Barbara Kałużna